لیکنه: پوهنیار سېد اصغر هاشمي
د شعر بنسټونه
د وزن کلمه چې غاړې (لحن) او اواز ته ويل کېږي، چې دلته د (ريتم) يعنې د اواز د موزون والي په مانا استعمال شوې ده، په پارسي کې د (ريتم) د پاره د (اهنګ) له کلمې څخه کار اخيستل کېږي. موږ کولاى شو چې (وزن) د (ريتم) په مانا استعمال کړو، په شعر کې د منظمو او ولوله (احساس يا عاطفه):
روهي احساس يا عاطفه د شعر د يو بل اړين رغنده توک په توګه تر څېړنې لاندې نيسي:
په شعر کې احساس يا عاطفه ضروري شرط دى. که شاعر درد، ارزو، اندېښنه، قهر او تاثير ونه لري؛ نو لوستونکي يا اورېدونکي له داسې شعر څخه خوند نه شي اخيستى.
(ليف تولستوى) په خپل اثر (هنر څه شى دى؟) کې په دې ټکي ټينګار کوي چې د شعر اصلي وظيفه داده چې مقابل لوري ته احساس ورنقل کړي.
(ساوستيانوف) ليکي چې: په هنر کې قضاوت، مفکوره او حقيقت په عاطفې بڼه تبارزوي. او ( د هنر وظيفه يوازې معرفي نه ده، بلکې هغه د انسان پر وړاندې مسالې طرح کوي، ژوند ته خوند وربښي او د نړۍ په ارتباط د ده عاطفي برخورد پياوړى کوي.)
(موري) وايي: (ستر شاعر د ژوند په باره کې د نتايجو د لاس ته راوړلو لپاره هڅه نه کوي، بلکې په هغه کې يو کيفيت تشخيصوي د ده عواطف چې په يو بل کې يې تداخل کړى دى، ورو- ورو په ده کې يو عادت رامنځته کوي. زما په نظر د شاعر د تجربې اسلوب عاطفي نسبت دى.
شعر، که ښکلى وي يا هيجان پارونکى يا تصوير درلودونکى، په هر صورت له احساساتو او عواطفو سره اړه لري. ( ۴)
عاطفه د انسان په نفس کې هغه داخلي ځواک يا قوه ده چې د انسانانو نفسونه، ذهن اغېزمن کوي.مګر دا هم بايد ووايو چې ټول هغه څېزونه چې په نفس اغېزه کوي حقيقي نه شو ګڼلاى.
ځينې شاعران او خطيبان چې عمومي هيلې او غوښتنې ور معلومې وي د عوامو په شعور لوبې کوي. داسې کلمات راوړي چې احساسات د موقت وخت لپاره اغېزمن کوي. که چېرې د وخت هيلې بدلې شي بيا هغه کلام يا وينا بيا هېڅ ارزښت نه لري. اغېزمن والى او باور له لاسه ورکوي. دغه عواطف چې پياوړى بنسټ ونه لري. د بليغ شعري کلام ځانګړنې به ونه لري.
په ادب او شعر کې د الفت صاحب په قول د عاطفي صدق بايد يو عاطفي حقيقي بنسټ ولري د تخليق کوونکي او شاعر د زړه غږ وي. که چېرې په يو شعر کې صدق نه وي، ساړه تشبيهات، پيکه ستانيې، تکلفي مبالغې څه اغېزې نه لري او ذوق ورځنې کرکه کوي.
بليغ او اوچت ادب يوازې په مبالغې نه وي بنا او ايجاد شوى بلکې د عواطفو په صدق او ريښتينوالى پورې اړه لري. هغه شاعر کې چې د عاطفې صدقت نه وي، که هر څومره لفظي تکلف، مبالغې او بديعي صفتونه په کې ځاى شي اغېزمنتيا به يې له هغه ولسي عاطفي سندرو او شعرونو څخه لږ وي ځکه چې د عاطفي صدق په کې وي.
مهم توکي په شعري عاطفي کې صداقت دى، پاملرنه وکړي لاندې شعري بېلګو ته او په خپله قضاوت پرې وکړئ.
يا ټيک ستا په جبين دى، يا سترګه د سبا ده
يا جام د چين ماچين دى، يا سپينه خوله زيبا ده
يا عطر د ګلابو، يا ستا د مخ خولې دي
يا تورې د فولادو، يا سترګې د ليلى دي.
يا کيف دى د شرابو، يا بنګ د بنګالي دى
يا هجر سخترين دى، يا تبه يا وبا ده
يا باغ د ښکلو ګلو، يا ستا ښکلى کاکل دى
اواز دى د بلبلو، يا زړه د حميد ګل دى
يا تيغ د غوڅولو، يا ستا خوني چارګل دى
يا دا مرغ زرين دى، يا ستا خوني چارګل دى
په ځينو شعرونو کې ښه صنعتګري شوي وي، په ډېر ژور فکر او تکليف سره رغول شوى کلام وي خو روح، جمال او هغه احساسات او عواطف په کې نه وي چې اورېدونکي او لوستونکي اغېزمن کړي. په عواطفو کې لاندې څېزونه ضروري دي. ( ۳)
يا تقريباً برابرو زمانې وقفو ترمنځ د هماغه مشابې اوازونو تلکرار ته ريتم ويل کېږي.
موږ دلته هغو تجربو ته رجوع نه کوو چې ارواپوهانو د وزن (ريتم) په باره کې کړي دي، خو دا خبره څرګنده ده چې (که په خپله اواز مکروه نه وي) وزن د انسان پر سايکلوجي باندې لذت بخښونکى اغېز کوي.
دا بايد ووايو چې هر شعر (د ازاد شعر په ګډون) هرومرو يو ډول وزن لري. حتى ښکلى او خوندور هنري نثر هم يو ډول وزن لري، خو د ازاد شعر او هنري نثر وزن باقاعده او منظمه متريک بېلګه نه تعقيبوي.
ځينې ادبپوهان ازاد شعر د منظم وزن د نه درلودلو په سبب اصلاً شعر نه ګڼي، که خبره همداسې وي نو وزن د شعر ارګانيک توک دى ازاد شعر يو ډول وزن لري چې البته د نظم په اندازه باقاعده نه دى. (۱)
وزن عربي کلمه ده په لغت کې تللو ته وايي او د تول په مانا هم کارول کېږي. د ترنمي ګړنې له مخې په شمېر، اوډنې (ترتيب) او ځينو صفتونو کې له څو پرله پسې غږونو د څو نورو پرله پسې غږونو برابرولو او د غږونو ترمنځ د برابرو (مساوي) فاصلو ساتلو ته (وزن) کول وايي.
هغه متحد شکل چې د هرې برخې د پرله پسې غږونو له مخې (ټولنيز) تلفظ څخه لاسته راځي وزن دى.
په شعر کې د کلمو د هجاوو او خجونو (اکسنټ) ترمنځ نسبت او تناسب ته د غرب په ادب تيورۍ کې د زوړ يونان (ريتم/Rhytmos) وايي په عربي کې ورته د (بحر) کلمه کارول کېږي، په پښتو ژبه کې ورته د (تول) کلمه مناسبه برېښي. ريتم، بحر او تول په بديعي ښکلاېيز کلام کې يو سيستماتيک متوازن او د کلام د ټاکليو او د سره ورته، مشابه واحدونو له ځانګړو تکرارېدلو څخه عبارت دى، چې هغه په بېلابېلو ډول شعرونو سره چې (تونيک، سېلابېک او سېلابوتونيک) سره ويشلي او توپير کولاى شو.
همدغه پورته ځانګړنې کولاى شي چې منظوم کلام له منثور څخه جلا کړي، په ساده ډول، ريتم، بحر او شعري تول وينا د يو ډول سيستماتيکو تکرارونو څخه عبارت دى، چې بديعي نوى مفهوم يا پېغام افاده کړاى شي، په بديعي افادو کې د ريتم، وزن او تول مراعات ډېر لرغونى دى، بشريت ته خپله طبيعت په خبرو کې د وزن او تول الهام ورکړى دى.
د کال د موسمونو موزون او هم اهنګ بدلون، د لمر منظم او پرله پسې راختل او پرېوتل، د شپو او ورځو منظم اوښتل، د انسان د زړه منظم ضربات او بالاخره د پنځ (طبيعت) په نورو اړخونو کې تغير او تبديل، ټول د انساني خواږه او منظم کلام پيدايښت لپاره سرچينه وه او د طبيعت په دغه موزون نظام کې د لرغوني بشريت سره دا مفکوره پيدا شوې وه، چې د ژوند د کار او عمل په ډېرو اړخونو له ريتم او تول څخه کار واخلي، پنځ انسان ته په مرموز ډول او ګونګه ژبه دا ښودله چې د ژوند په چارو کې له نظم، ريتم او اهنګ څخه کار اخيستل، چارې اسانوي، په همدې ډول د انسان په چارو کې نظم او تول په ورو- ورو پراختيا او پياوړتيا موندله. د ګډ ژوند د نورو منظمو چارو په لړ کې انسانان په ډله ايزه جګړو او ښکار کولو بوخت شول، ورسره د جګړو او ښکار په بهېر کې له خوشحالي، نڅا څخه په زړه پورې حرکات، موذونې په تول برابرې سندرې او قصې راوزېږېدې.
له منظوم کلام د دې لپاره ګټه اخيستل کېدله، چې خپل زورور احساس او لوړ فکر د (تول) شوو او موزونو الفاظو او عبارتونو په وسيله د اورېدونکيو، فکر او ذهن اغېزمن کړي او تر خپلې اغېزې لاندې يې راولي.
که څه هم شعر او نظم هغه لرغونى باور او ځواک له لاسه ورکړى دى، اوس بديعي ادب په څرګند ډول په بشپړه توګه د ژوند ژور او پراخ اړخونه انځورولاى شي. د انسان د ذهن او رواني حالاتو تمثيل کولاى شي. تر نثري کلام شعر او نظم اغېزمن جادويي اغېزې لري. د شعر وزن او فوم ډېر ډولونه لري. (۳)
په انګريزي کې وزن د خج پر بنسټ ټيکاو لري، يانې يو خج يو وزن دى، په داسې ترڅ کې چې پارسي وزن پر څپه باندې ټيکاو لري، يانې يوه څپه يا هيجا يو وزن دى، په بله وينا، کوم چې په انګريزي کې د يوې غونډلې د اداينې لپاره پر کار لوېږي، د خجونو پر شمېر پورې اړه پيدا کوي، په داسې حال کې چې په پارسي کې دغه زمانې کچه د هغې د څپو په شمېر پورې اړه لري.
که چېرې موږ د پښتو ولسي ادب لنډۍ په پام کې ونيسو، مجموعاً په (٢٢)څپو يا دوو مسرو کې دروند مانيز بار او ښکلا لېږدوي. د لنډۍ لومړۍ مسره (٩) او دويمه (١٣) څپې لري، پر ټولو لنډيو باندې يو قانون د تطبيق وړ دى، د هرې لنډۍ د لومړۍ مسرې څلورمه او اتمه څپه او د دويمې مسرې، څلورمه اتمه او دولسمه څپه، خجنه وي. لکه:
امانتي مې ګور کې کېږدئ
که يار خبر شي ما به خپل وطن ته وړينه
يوه وعده راسره وکه
چې د صراط په پله به يو ځاى سره ځونه
ستا به واده زما به مرګ وي
ستا به ډولۍ زما به کټ خاورو ته ځينه
ولې دې بد راسره وکړه
زما همدغه يله وه چې يار لرمه
د پورتينو ټولو لنډيو لومړى نيم بيتې ٩ سيلابه دويم نيم بيتى ١٣ سيلابه وي او د هر لومړي نيم بيتي په ٤ او ٨ مې څپې باندې خج وجود لري او د دويم نيم بيتي په ٤، ٨ او ١٢ مې څپې باندې خج شتون لري. (۵)
ماخذونه
۱. روهي، څېړندوى محمد صديق، شعر پېژندنه، ميهن خپرندويه ټولنه، پېښور.
۲. رشيدي، پوهنوال جمشيد، ادب تيوري، ١٣٩١ لمريز کال.
۳. رفيق، پوهنوال محمد رفيق، ادبپوهنې بنسټونه، د لوړو زده کړو مطبعه، کابل ١٣٩٠لمريز
۴. زيار، دوکتور مجاور احمد، پښتو بدلميچ، دانش خپرندويه ټولنه، پېښور، ١٣٨٦لمريز کال..
۵. يون، پوهندوى محمد اسماعيل، پښتو شعر هندسي جوړښت، دانش خپرندويه ټولنه، پېښور، ١٣٨٨لمريز.
۶. ژباړن اجمل ښکلى، کره کتنې مکتبونه، مومند خپرندويه ټولنه، جلال آباد، ١٣٩١لمريز کال.
۷.بيتاب، ګل محمد، تنقدي ادب، يونيورسټي بُک ايجنسي، پېښور، ١٩٩٤م.
