لیکنه: ډاکټر واین “ماتیو”
ژباړه: اســــدالله لایق
کورنۍ (فامیل) په بیــــلا بیلو ډولونو سره ژباړل شـــويده، [چې په عام ډول سره کورنۍ په یو کور کې د مور،پلار، خویندو، وروڼه او ماشومانو د یو ځای کــــیدو څخه رامینځ ته کیږي.] که څه هم ژباړې توپیر لري، خو هره ژباړه د یوې کورنۍ په اړه یوه ګــــډه مفکوره لري چې هغه هم”پامــــــلرنه” ده. کورنۍ وړه وي او که لویه، په معمول ډول سره کـــورنۍ د داسې اړیکو او خپلویو ځینې مینځ ته راځي چې په کې خــــلک پر یو بل پام ساتي؛ همدا وجه ده چې وخت په وخت هره کـــورنۍ ځانګړي روزنې او پـــياوړتیا ته اړینه ده. ددې لپاره چې د کورنۍ د غړیو اړیکې څنګه پيــــاوړي شي، هیله ده چې لوستونکي د لاندې مضـــــمون څخه ګـــټه پورته کړي.
کوم څــــيزونه یوه کــورنۍ بریا او پياوړي کوي؟
لاندې پنځه ټکي د کــورنۍ په پیاوړتیا کې مهم رول لوبوي:
زده کړه:
کورنۍ هغه ځای دی چرته چې مونږ خپل ټول ارزښــــتونه، مهارتونه، خویونه او عادتونه زده کوو. پیاوړې کورنۍ د زده کړو تجـــربې په بشپړ توګه په واک کې لري او په یو منظم ډول سره یی په یوه کور کې پر مــــخ بیایي. مشـــران د خپلو ماشومانو سره له نیږدې کار کوي او ماشومانو ته د کور نه د باندې هم ســــمه لارښوونه کوي. دوی خپل ماشومان د کلیو، سیمو، ښوونځـــیو، چارواکو، مـــذهبې بنسټونو، او سوداګریزو مرکزونو سره چې د کورنۍ د غښتــــلتیا سبب ګرځي، ورپیژني. پياوړې کورنۍ د تجربو له لارې زده کــړې کوي او د نمونې په څير یي نورو ته د ارزښتونو په څرګـــــندولو سره ښکاره کوي.
ریښتین والي:
غښــتلي کورنۍ د یو بل پر وړاندې د وفاداری پاتې کیدلو احســــاس لري او دوی په هر حـــال کې دې یو بل په څنګ کې اودریږي. وفاداري د ناروغیو، افـــتونو، نیکمرغیو، ناکامیو او د بریاوو له کـــبله کوم چې یوه کورنۍ ورسره په ورځينې ژوند کې مخامخ کیږي، مینځ ته راځي او غښتلي کیږي. د کورنی غړي هغه څوک دي، کوم چې یو چا ته د غم په وخت کې ډاډګیرنه او پناه ورکوي او د خوښی په وخت کې خپلې خوشــــــالی څرګندوي.
مینه:
د یوې کورنۍ لپاره “میــــنه” زړه بلل شویده. هر انسان مینې غوښتـــلو او مینې ورکولو ته اړ دی او کورنۍ هغه ځای دې چې په کې مینه په ښه ډول سره څرګــــندیږي. مینه په فزیکي او دماغي لحاظ سره خلک یو ځای کوي، او همدا مینه ده چې د رازونو شریکولو، نیږدیتوب او پاملرنې ډکه ده. مینه کې ریښتینـوالي وي؛ مینه پوهه او درک لري؛ مینه بخښونکي ده او مینه صــــبر لري. په مینه کې تل پاتې هڅو ته اړتیا ده او د مینې نه ډکه کورنۍ تل دیو بل په ښــــو کړنو خوښي او ډاډینه څرګندوي؛ مینه ښه وخت، خوی او احساس ته ضـــــرورت لري.
خندا:
د یوې کورنۍ لپاره خـــــندا او خوښي ښکاره کول دواړه ښه دارو دي؛ ټوکـــې او ټکــــالي او د کورنۍ سره ښه ګذران کول د نارامی او تشــــویشونو نه د خلاصون لاره ده. د کورنۍ په جوړلو او پیاوړي کـــولو کې ډیرې لوړې او ژورې مینــــځ ته راځي، چې همــــدا خندا په کورنۍ کې د لوړو او ژورو په مینځ کې توازن ســــــاتي. د کورنۍ په ګډه سره خندا او خوښي ښــــکاره کول د غړیو په خوی کې ډیره مرسته کوي او په دې سر ســــمې او کلکې اړیکې جوړیدلی شي.
مشرتوب:
ښه مشــــرتوب په یو کورنۍ کې ډیر اړین دی؛ ډيری وخت د کورنۍ مشــــــران باید د مشرتوب او لارښوونې مســـــؤلیت په غاړه ولري او که چیرې دا مسؤلیت چا سم په غاړه وانه خیسته او یا یې څوک په غاړه وانه خلي، نو کورنۍ ورسره ډيره کــــــمزوري کیږي ځکه هره کورنۍ ځانګړو لارښوونو او بنسټونو ته اړتون لري. د اړتیا برسیره، نوموړي لارښوونې او بنسټونه باید په کورنۍ کې پر غړیو په زور او جبر ســـــــره ونه تپل شي، بلکې د یو بل د احساساتو او افکارو په درک کولو او پوهیـــــدلو سره و منل شي. نوموړي لارښوونې د مشرانو نه کشرانو ته باید په ډيرې ښې لارې سره، چې په کې عادلت او ټیګوالی موجود وي، وړاندې شي؛ پیاوړې کورنۍ د یو بل سره له نیږدې کار کـــــوي او ماشومانو ته هم د غږ ایستــــــلو اجازت ورکوي تر څو ځینې تصمیمـــــونه د ځان لپاره ونیسې. او بل دا چې د هرې غمیزې او نارامۍ په لړ کې لمړی باید مشــــران ګډون ولري تر څو د کور نور غړي د عمل کولو په وخت کې په اتحاد او اتفاق پاتې شي.
د یوې پیاوړې کورنۍ نښې:
په نړې کې د څیــــــړنو له مخې پیاوړې کورنی لاندې ځانـــــګړتیاوې لري:
د ځان وقف:
د یوې پياوړې کـــــورنۍ غړي د کورنۍ یووالي ته ارزښــــت ورکوي او د یو بل د سلامتیا او خوشالی لپاره ځانـــګړې قـــــــربانۍ ورکوي؛ خپلې کورنۍ ته د ځان وقف کول د کورنۍ د اړیکو په محکــمتیا کې ډیره مرسته کوي ، مانا دا چې:
· د هر څه له مخه کورنۍ ته باید لمړیتوب ورکړل شي
· او بیا، کاري مســــــؤلیت ومــــــنل شي
· د کورنی هر غړی ارزښتــــــناک وګڼل شي
· په غمیزو او بدو وختونو کې کورنۍ له مينځه لاړه نه شي
· سهـــــوې او غلطیـــــــانې پکې وبخــــــــښل شي
· لمړیتوبونه پکې څــــــــــــــــرګند شي
· ځينــــې قــــــربانې د یو بل لپاره ورکړل شي
· ځينې ګډې موخـــــــــې باید مـــــالومي شي
· رسم او دستور پـــــــکې مالوم او ولمانځل شي
· او مینه پکې شــــــــــــــرط وي
کوروداني او مننه:
د یوې پیــــاوړې کورنۍ غړي د یو بل نه د کارونو او ښیـــــګڼو قدرداني او مننې کوي؛ د مینې او محبت تر څنګ، انســـــــان قدرداني او مننې ته هم اړتون لري ځکه ځینې وختونه انسانان د پيســــو، قدرت او مقـــــام لپاره یو کار نه کوي بلکې ددې لپــــاره یی کوي، چې یو څوک ترې مننــــدوی شي. مننه کول په یوه سالمه کورنۍ کې ډیره حیاتي ده او که د کورنۍ غړیو نه د کړونو په تړاو مننه او قدرداني وشي، د نوموړيو مورال او ارزښت په دې سره زیاتیږي . قــــــدرداني او مننه د کــــــورنۍ د غړیو په اخــــــلاقو او خوی کې مثبت بدلون راولي او دوی بیا د یو بل پر وړاندې ښې تګــــــلارې غوره کوي. په قدرداني او مننه کې باید لاندې ټکي په پام کې ونیول شي:
· تل د منفي اړخونو په پرتله مثبتو اړخونو ته نظر کول
· د کورنۍ غړیو سره د یوه ښه ملګري په څير چلند کول
· په وړو وړو شیانو کې مینه او عــــــــلاقه ښکاره کول
· په لـــــــوړه کچه محبت اختیــــــــــــارول
· د ګرانښــــت او محبوبیــــــت خــــــــــبرې کول
· د کورنۍ غړیو د بریاوو او وړتیاوو قدرداني کول
· پر یو بل باندې توصیف او ښیګڼه کول او بر عکس په خوشالی سره منل
· په کور کې د ننه د یوه مثبــــــت چاپریال را مینځ ته کول
· د کورنیو غړیو د ځانګړو ورځو (زیږیدنې، واده، او داسې نورو) لمانځل
مفاهمه (د یو بل پوهونه):
د پياوړې کـــــورنۍ غړي په خپل مینځ کې د یو بل سره د پوهونې په مهارتونو کې مرســـــته کوي او ډيری وخت د یو بل سره په خبرو او مباحثه کې تیروي. دوی د وړو خبرو نه نیولي تر لویو او ژورو خبرو پورې د یو بل سره بحث کوي، ځکه “مــــفاهمه” د کورنۍ د غړیو تر مینځ ډيره مهمه اړیکه ده؛ په مفاهمې او خبرو سره خلک د یو بل سره مینه او احساسات څرګــــندولی شي او همدا پوهونه ده چې د یوې کورنۍ اغیـــزتیا او نه اغــــیزتیا څرګندوي؛ د اغیزې نه ډکې خبرې اترې (مفاهمه) په لاندې ډول سره کیږي:
· دخواخوږی برسیره، سپینې او ریښتینې خبرې کول
· په بشـــــــــپړ ډول مخامخ لورې (خبرې کوونکي) ته غــــــــوږ نیول
· د خبـــــــرو په مـــــــــانا ځان پوهـــــــــــــــول
· د یو چا د خبرو د پای نه مخکې د غلط تعــبیر مخنیوی کول
· د بل چا احساسات درک کــــــــــــــول
· پر یو بل اعتـــــــــــــــــبار لــــرل
· د بې ځایه نیوکو او ځان اوچت ګڼلو ډډه کــــــــول
· په خپل وخت سره، د یوې موضـــــــــــوع څيړل
· د موضوع په خصوصــــــــــیاتو او برخو غږیدل
· په “ما” او “تا” نه، بلکې په موضــــــوع تمرکز کول
· د پوهیــــــدنې لپاره هڅه کول او سم اخــــــــلاق ښودل
یوځایتوب:
پیـــاوړې کورنۍ د یو بل سره یو ځای وخت تیروي؛ څیړنو دا جوته کړي چې د پیاوړو کورنیــــو د ښو اړیکو لپاره ناسته پاسته کول ډيره اړینه موضــــوع ده. د یو ځای کیدو په صورت کې کورنۍ باید د یو بل سره د لفــــظي شخړو او کنــــځلو څخه مخینوی وکړي ځکه پدې سره د کورنۍ ښې اړیکې له ميــــنځه ځي. کله چې په یوه کورنۍ ټول غــــــړي د یو بل سره یو ځای وي او ښه وخت تیروي نو دا لاندې ګټې پکې تر سترګو کیږي:
· د یوازیتوب او غمجنتوب مخه نیول کیږي
· په کورنی کې د یوالې احســاس او پژندګلوي مینځ ته راځي
· اړیکـــــــــــې نورې هم غښتــــــــــــلي کیــــــــــــــږي
· د خبرو او اترو طرز او څرنګوالی پـکې لا ښــــــــــــې کیږي
· یو بل ته د غښتــــــــــلتیا وربخښلو مـــــــــــــوقع برابروي
معنوي ښیګڼې:
دا چـــــې یوه کورنۍ په مذهبي مراسمـــــو کې ګډون کوي او کنه، خو یوه پيــــــاوړي کورنۍ په ژوند کې په یوه رسم او رواج عقـــــیده لري، چې همدا عقیده دوی ته په دې نړې کې یو ځواک او مقصد وربخښي؛ معنوي څيزونه یو انسان ته د ځان نه د لویو ځیزونو د ګډون موقع ورکوي او دوی ته هغه سوالونو ځوابوي کوم چې سرګډوونکي دي؛ لکه چې پوښتنې کیږي، انسان ولې پيدا شوی او ژوند څه مانا لري. په یوه کورنۍ کۍ معـــــــنوي ښیګڼې لاندې څیزونه رامیــــــنځ ته کوي:
· د ژوند په اړه مثـــــــــــــــــبت فـــــــــــکر
· د ژوند کــــــــــــــولو لپاره لارښــــــــــوونه
· د ازادی او امن احســـــــــــاس
· د نورو خلکو څخه معنويمرستې
· د مــــــانا نه ډکې عقیدتي رسمونه او راوجونه
· په ورځنې ژوند کې د انسان ســـــــــمه بڼه
· په ژوند کې د الاهیاتو موجودیــــــت نه خبر
· د غم او خفګان سره دمقابلې لپاره مرسته
· په ژوند کې د ویرې او عزت په مانا پوهــیدنه
د مقاومت وړتیا:
پیاوړي کـــــــــورنۍ تل یوه ناورین او غــــــم ته د یوې موقع په سترګه ګوري، چې وکـــــولای شي په هغه وخت کې یو څه زده کړي او په کې وده وکړي. دوی د مبارزې لپاره ښه مهــــارتونه لري او د وخت په تیریدو سره، دوی د هیڅ ډول ناورین نه ویره نه لري او پر ځان ډاډه وي، چې نښــــــــې یي په لاندې ډول دي:
· دوی تل د مثبتو اړخونو په لور نظر ســـاتي او له منـــفي اړخونو ډډه کوي.
· دوی په یووالي سره له مشـــــکلاتو ځان خلاصوي او د کورنې ټول مسؤلیت په یوه کس باندې نه ږدي؛ د مسؤلیت په شریکولو ســــــره د کورنۍ ټول غړي د مرســـــتې په برخه کې ګـــــــډون کولای شي.
· پیاوړې کـــــــورنۍ د اړتون په وخت کې د کــــور نه د باندې هم مرسته غـــواړي؛ که څه هم ډیری کورنۍ خپل مشکل پخپله حل کولای شي، خو هوښیار خلک چې په ځينو حالاتو کې بې وسه شي، د نورو سرچینو څخه لکه د مذهبي بنسټونو، ملګریو، خپلوانو، او مسلکيغړیو هم مرسته غواړي. ځکه ځینې وختونه د یو مشکل د حل لپاره د کور نه د باندې خلکو ته هم ډیر اړتون لیدل کیږي.
پورتنی خبرې ټولې هغه ځاګـــــــړتیاوې ديچې یوه پیاوړي کورنۍ کې ډيرې اړینې دي؛ نومــــوړي ځانګړتیاوي یو له بل ســــره تړلي دي؛ ټولې پورتنی ځانــــــګرتیاوې له یو بل سره نه یواځې تړلي، بلکې یو پر بل باندې متکي هم دي. کچرې خلک په خپلو کورونو کې د پورتنیو ځانګړتیاؤ پامــــــــلرنه ونه کړي، [نو ددوی د کورنۍ اړیـکې کمزورې او یا هم ماتې بلل کیږي، او نوموړي به ونه شيکولای چې د خپلو نیږدې خپـــــلوانو سره سمې او محکمې اړیکې وساتي.] د پورتنیو خبرو زده کول او پرې پوهیدل د یوې خوشالې کورنۍ لپاره لومړني واړه ګامونه دي، چې په لوړه کچه یی سرته رسول ټول عمر ته ضرورت لري. چینايي فلیوسف “لاو زو” وايي، تاسو کولای شي خپل اوږد یون (سفر) د یو په ګام اخیستلو سره پیل کړی.
[نو ګرانو لوستونکو!] تاسو هم کولای شی چې خپل یون د خپلې کورنۍ د حالاتو د ښه والي لپاره د لاندې ټکو په نظر کې نیولو سره پيل کړی:
· د پورتینو خبرو په هڅه او کړنو کې باید تصمیم ونیول شي
· د کـــورني ژوند، واده او مور پلاروالي په اړه زدهکړه وکړل شي
· لمـــــــړیتوبونه او ارزښتـــــــونه باید تل په نظر کې ونیــــــــــول شي
ډيری خـــــــــلک خپلو کورنیو ته ډیر ارزښت ورکوي، خو دوی د کورنیو د ښه والي او اهمــــــیت ورکولو په اړه پوره خبرتیا نه لري؛ نو ځــــــــــکه د یوې بریالۍ کورنۍ لپاره ډیر کار ته اړتیا پېښیږي.